جبر و اختيار

1) - مذهب اشاعره

2) - مذهب معتزله

3) - و آن مذهب عدليه (اماميه) است و عدليه به اين اصطلاح معروف شدند زيرا امام صادق (ع) فرمود: «نه جبر و نه تفويض بلكه امر ميان دو امر» راوى مى گويد به امام عرضه داشتم: امر ميان دو امر چيست؟ امام فرمود: مثال آن چون انسانى است كه او را در هنگام گناه مى بينى و از اين كار باز مى داريد. اما او از اين كردار دست بر نمى دارد. پس او را رها مى كنى و آن گناه را مرتكب مى شود. ولى چون نصيحت تو را نپذيرفت و تو او را رها كردى، نمى توان گفت تو او را به نافرمانى و گناه فرمان داده اى. (اصول كافى ج 1 ص 160 باب جبر و قدر و امر بين الامرين) . و از كتاب عيون اخبار الرضا (ع) از يزيد بن عمير بن معاويه شامى روايت شده است كه مى گويد: در مرو بر على بن موسى الرضا (ع) وارد شدم و عرضه داشتم: اى فرزند رسول خدا، براى ما از امام صادق (ع) روايت شده است كه فرمودند: نه جبر و نه تفويض بلكه امر بين الامرين معناى اين سخن چيست؟ امام فرمود: هر كس گمان كند كه خداوند افعال ما را انجام مى دهد آنگاه ما را به سبب آن فعال مجازات مى كند قائل به جبر شده است و هر كس گمان كند كه خداوند امر آفريدگان و روزى آن ها را به حجت و نشانه هاى خود ]معصومين (ع)] واگذارده، قائل به تفويض شده است. كسى كه از جبر سخن گويد كافر و هر كس از تفويض سخن گويد مشرك است راوى گويد عرضه داشتم: اى فرزند رسول خدا، امر بين دو امر چيست؟ امام فرمود: وجود راه براى انجام آنچه به آن فرمان داده شده و ترك آنچه از آن بازداشته شده است. عرضه داشتم: آيا خداوند در اين امر مشيت و اراده اى دارد. امام فرمود: اراده خداوند و مشيت او در عبادات، امر به آن و خشنودى به سبب آن و كمك نمودن [انسان] بر انجام آن است و اراده و مشيت خداوند در گناهان بازداشتن از آن و ناخشنودى به سبب آن و خوار نمودن [انسان] به سبب انجام آن است. راوى مى گويد عرضه داشتم: آيا خداوند در اين امور قضايى دارد؟ امام فرمود: بله، هيچ فعل نيك و بدى از افعال بندگان نيست مگر آنكه خداوند در آن قضايى دارد. عرضه داشتم: معناى اين قضا چيست؟ امام فرمود: «حكم بر بندگان در دنيا و آخرت به پاداش و كيفرى كه به سبب كردارشان مستحق آن هستند.» مراجعه كن عيون اخبار الرضا ج 1 ص 124 ح 17/ و بحار الانوار ج 5 ص 12 و روايات بسيار زيادى كه بر اين معنا دلالت مى كند.